زیلو میبد؛ معرفی میبد شهر جهانی کف‌پوش ساده زیلو
میبد در سال 1397 به‌عنوان شهر جهانی زیلو در شورای جهانی صنایع‌دستی به ثبت رسید. در این سال ارزیابان شورای جهانی صنایع‌دستی سازمان یونسکو به شهر میبد در استان یزد سفر کردند و پس از ارزیابی فرآیند تولید زیلو در این شهر، آن را شایسته ثبت جهانی دانستند.
غدا هیجاوی قدومی، رئیس این شورای جهانی در مورد بازدیدش از کارگاه‌های زیلو در میبد گفته بود که زیلوبافی از مشاغل اصلی و صنعتی فراگیر در میبد است.
همچنین ارزیابان یونسکو از مشارکت زیاد زنان در بافت زیلو به‌عنوان نکته مثبتی در این صنعت نام برده بودند.
قدمت زیلو میبد
قدمت زیلوبافی را به‌پیش از اسلام نسبت می‌دهند. در متون و نوشته‌هایی همانند سفرنامه ناصرخسرو و اشعار نظامی به زیلو اشاره شده است.
قدیمی‌ترین زیلو موجود در ایران متعلق به سال 808 هجری قمری است که اکنون در موزه زیلوی میبد قرار دارد. زیلو مسجد جامع میبد و زیلوهای مسجد جامع و مسجد مصلای عتیق یزد هم ازجمله زیلوهای نفیس و قدیمی به‌حساب می‌آیند.
زیلو زیراندازی مقاوم است به‌طوری‌که حتی قدیمی‌ترین زیلو به‌جای مانده که 600 ساله است فقط حدود 50 درصد فرسودگی دارد!
زیلوبافی در میبد هنری است که در دهه‌های گذشته فراموش شده بود اما در دهه 90 شمسی دوباره احیا شد.
تعداد کسانی که در میبد شغل اصلی‌شان زیلوبافی است، بیش از 200 نفر برآورد شده‌اند.
زیلوبافان زبان مخصوصی هم بین خودشان دارند که به آن لوتری می‌گویند.
بعد از ثبت جهانی میبد به‌عنوان شهر زیلو، هرساله کارگاه‌های آموزشی و ورکشاپ‌های مختلفی در این زمینه در یزد و میبد برگزار می‌شود.
زیلوها در برابر شستشو هم بسیار مقاوم هستند و آن‌هایی که با مواد طبیعی رنگرزی شده‌اند در زمان شستشو با مشکل پخش شدن رنگ‌ها روبرو نمی‌شوند.
ازجمله چالش‌های هنر بافت زیلو می‌توان به ناشناخته بودن آن در ایران و کشورهای خارجی و نبود طراحی مناسب و شایسته بسته‌بندی برای صادرات و فروش گسترده محصول این صنایع‌دستی اشاره کرد.
ویژگی‌های زیلو میبد
زیلو کف‌پوشی سنتی و کهن است. این زیرانداز به دلیل اینکه از پنبه درست می‌شود سازگاربامحیط‌زیست است و ازآنجاکه بدون پرز است برخلاف بسیار از بافتنی‌های سنتی ایران کمتر از دیگر صنایع‌دستی مشابه به دستگاه تنفسی بافندگان آن آسیب‌زده و یا سلامتی آن‌ها را به خطر می‌اندازد.
برخی زیلو را شکل تکامل‌یافته حصیربافی می‌دانند. شاید بزرگ‌ترین ویژگی زیلو را بتوان سادگی آن دانست. نقش‌ها و ترکیب رنگ‌ها در زیلو بسیار ساده و متناسب یا زندگی ساده مردم کویر است.
از طرف دیگر جنس زیلو و خنک بودن آن، این زیرانداز را به وسیله‌ای کاربردی در مناطق گرم و خشک تبدیل کرده است.
همان‌طور که پشم در مناطق سردسیر برای بافت زیرانداز، چادر، لباس و … پرطرفدار است، پنبه هم در مناطق گرمسیر به خاطر حفظ خنکی کاربرد بسیار دارد.
شاید یکی از دلایل اینکه در چند سال اخیر زیلو به‌شدت پرطرفدار شده سادگی آن باشد.
در این روزها که معماری داخلی و دکوراسیون مینی‌مال و سازگاربامحیط‌زیست رو به رونق است زیلو برای کسانی که علاقه‌مند به این سبک از طراحی و همین‌طور ترکیب آن با هنرهای سنتی هستند، می‌تواند انتخاب بسیار خوبی باشد.
از زیلو همچنین در تاریخ به‌عنوان زیرانداز مکان‌های مذهبی هم بسیار یاد شده است.
رنگ در زیلو
زیلوها معمولاً 2 رنگ هستند و ترکیب رنگ آن‌ها کاربرد زیلو و مرغوبیت آن را مشخص می‌کند.
زیلوها بر اساس ترکیب رنگ به‌صورت سنتی به 3 دسته تقسیم می‌شوند:
- زیلوی آبی و سفید
- زیلوی جوهری
- زیلوی نفتال
زیلوی آبی و سفید، زیراندازی است که برای مکان‌های مذهبی استفاده می‌شود.
زیلوی جوهری با رنگ آبی و گلی (طیف قرمز) بافته می‌شود و قیمت ارزانی دارد و برای استفاده در خانه است.
زیلوی نفتال هم از ترکیب سبز و گلی بافته می‌شود و مرغوب‌ترین نوع زیلو به‌حساب می‌آید.
نقوش اصلی زیلوهای میبد
در حاشیه زیلو معمولاً از بافت سیاه‌جو و سپیدجو استفاده می‌شود. با این بافت‌ها نقوشی مانند اشکال هندسی بافته می‌شود. اشکال هندسی تکرارشونده در زیلوها الهام گرفته از نقوش کاشی‌های مساجد و مکان‌های مذهبی است.
چلیپا، سرو، درخت زندگی و ستاره 8 پر هم از نقش‌مایه‌های پرکاربرد در زیلو است که با استفاده از آن‌ها نقوشی مانند پَرت‌توره، زُلفُگ، بندُگ، بافتُگ، رُکنه‌دونی، هشت‌پر کوچک، تالُگ، زنجیرُگ، سَبرُگ و … بافته می‌شود.
نام این نقش‌ها برگرفته از اسم اشکال مختلف مانند پنجه شغال به‌اصطلاح محلی است که شکلی ظاهری شبیه به این نقوش دارند، همچنین برخی از این واژه‌ها نام مکان‌های محلی خواستگاه آن نقش است.
در برخی زیلوها نوشته‌هایی با خطوط کوفی و ثلث هم دیده می‌شود که به آن کتیبه‌نگاری می‌گویند. این نوشته‌ها می‌توانند نام بافنده، نام سفارش‌دهنده، تاریخ و مکان بافت و نام وقف کننده آن به مکان‌های مذهبی و همچنین توصیه‌های واقف باشند.
زیلو چگونه بافته می‌شود؟
زیلوبافی با ریسیدن پنبه آغاز می‌شود چراکه تاروپود زیلو از پنبه است. در فرآیند ریسندگی پنبه‌ها به چند نوع مختلف نخ مورداستفاده در زیلو تبدیل می‌شوند.
پس از آماده شدن نخ‌ها نوبت به رنگرزی است. برای رنگ کردن نخ‌های زیلو از مواد طبیعی مانند روناس، نیل و پوست گردو استفاده می‌شود.
زیلو بر روی دار عمودی بافته می‌شود. دار زیلو شبیه دار مخملبافی است، بنابراین مرحله بعدی بافت زیلو نصب دار و همچنین چله‌کشی دار است.
تعداد چله‌های زیلو دو برابر چله‌های گلیم است. هرچه تراکم چله زیلو بالاتر باشد استحکام و مرغوبیت آن بیشتر است. در بالاترین حد تراکم در هر متر زیلو 380 تار وجود دارد.
