سرامیک ایرانی و نقاشی زیرلعابی
نقاشی زیرلعابی روی سرامیک یکی از شیوه‌های جذاب و پرکاربرد تزیین مصنوعات سرامیکی است که هم به عنوان یک فعالیت هنری شخصی و هم به عنوان شیوه‌ای برای تولید و فروش صنایع دستی و کسب درآمد انجام می‌شود. اگر به نقاشی روی سرامیک علاقمندید، نقاشی زیرلعابی برای شما فعالیتی لذت‌بخش و هیجان‌انگیز برای خلق آثار هنری خواهد بود. در این مطلب از مگزییین با تاریخچه نقاشی زیرلعاب و نکات مربوط به شیوه انجام آن آشنا خواهید شد.
معرفی نقاشی زیرلعابی و تاریخچه آن
نقاشی روی سرامیک لعاب‌کاری شده به دو روش کلی زیر لعاب و رو لعاب انجام می‌شود. در نقاشی زیرلعابی به جای نقاشی روی محصول نهایی، رنگ و طرح مورد نظر پیش از لعاب‌کاری نهایی روی بدنه سرامیک نقش زده می‌شود. سپس برای جلوه‌ای جذاب و درخشنده بخشیدن به سرامیک، لعاب روی آن اجرا می‌شود. نقاشی زیرلعابی که به آن زیررنگی هم گفته می‌شود یکی از باسابقه‌ترین تکنیک‌های زیباسازی و نقاشی روی سرامیک در سرتاسر جهان است. اوج این هنر در ایران به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. تکنیک نقاشی زیر رنگی در ابتدا با رنگ‌های آبی و سیاه در ایران رواج پیدا کرد که با بهره مندی از این تکنیک به نقاشی ظروف می‌پرداختند. این نقاشی‌ها و طرح‌های ایجاد شده بر روی سرامیک را نقاشی سایه نما می‌نامند.
مراحل و نکات اجرای نقاشی زیرلعابی:
1. انتخاب یا ساخت بدنهٔ سرامیک
نقاشی زیرلعابی روی سرامیک را می‌توان هم روی سرامیک خام و هم روی سرامیک پخته انجام داد. هرچند به افراد تازه‌کار توصیه می‌شود کار خود را با بدنه‌های پخته‌شده شروع کنند. به مرور با افزایش تجربه و مهارت در این کار، می‌توان نقاشی را روی بدنه‌های خام نیز انجام داد. اگر از بدنه خام استفاده کنید پس از نقاشی حتماً باید یک بار ظرف را بپزید. در صورت استفاده از بدنه پخته، ضرورتی ندارد دوباره آن را بپزید، هرچند پختن مجدد آن هم گاهی انجام می‌شود. انتخاب جنس بدنه سرامیکی از نکات بسیار مهم در نقاشی زیرلعابی است. بهتر است بدنه سرامیک مورد استفاده در نقاشی‌های زیر لعابی رنگ روشنی در طیف صورتی تا سفید داشته باشد تا به عنوان رنگ ثابت و پس‌زمینه کار، باقی رنگ‌های مورد استفاده در نقاشی زیرلعابی بهتر خود را نشان دهند. از آنجا که بدنه‌های سرامیک تولیدشده از گل رس رنگ متمایل به قرمز دارند، در بسیاری از موارد بنا به سلیقه هنرمند آن را با لایه نازکی از لعاب سفید به نام انگوب (Engobe) می‌پوشانند. نکته دیگری که درباره بدنه سرامیک مورداستفاده در نقاشی زیر لعابی باید در نظر داشته‌باشید کیفیت ساخت و پخت بدنه است. عدم توجه کافی به دمای مناسب پخت، ترکیب خاک یا شکل‌دهی حجم مورد نظر می‌تواند باعث بروز ایرادهایی مانند سوزنی شدن لعاب و پوسته شدن شود.
2. تهیه رنگ و اجرای نقاشی زیرلعابی روی سرامیک
رایج‌ترین شیوه اجرای طرح و رنگ مورد نظر روی سرامیک استفاده از تکنیک آب‌رنگ با قلم‌مو و رنگ‌های ویژه نقاشی زیرلعابی است. همچنین می‌توانید از مهرهای رنگی برای تولید تعداد زیادی ظروف در زمان کم بهره بگیرید. رنگ مورد استفاده در نقاشی زیر رنگی از چهار جزء اصلی تشکیل می‌شود. رنگ‌دهنده، تثبیت‌کننده (لعاب ترانس)، حلال (آب) و افزودنی‌های معلق‌ساز و روان‌کننده. برای ساخت رنگ در نقاشی زیرلعابی می‌توان از ترکیب‌های مختلف این مواد برای به دست آوردن نتایج متنوع استفاده کرد. به مرور با افزایش تجربه و مهارت منجر به یافتن ترکیب بهینه مورد نظر به شکل دقیق خواهد شد.
رنگ‌دهنده
اصلی‌ترین ماده در ترکیب رنگ این تکنیک، رنگدانه (پیگمنت) است. رنگدانه‌ها در نقاشی زیرلعابی باید قابلیت تحمل دماهای بالا، مثلاً تا ۱۱۰۰ درجه را داشته باشند. بنابراین به هیچ عنوان نمی‌توان برای نقاشی زیرلعابی از رنگ‌های معمولی مانند اکرلیک استفاده کرد. یکی از بهترین گزینه‌ها برای رنگ نقاشی زیرلعابی که در طول قرن‌ها به عنوان رنگدانه به کار رفته است، مواد معدنی مانند فلزات رنگی یا اکسید فلزات مختلف است که از طبیعت استخراج می‌شوند. رایج‌ترین ماده معدنی رنگی در گذشته اکسید کبالت بوده است که رنگ آبی کبالتی با آن ایجاد می‌شود. محدود بودن مواد رنگی طبیعی باعث بروز نوآوری‌هایی مانند افزودن مواد قلیایی به لعاب برای تغییر رنگ و ورود صنایع شیمیایی برای فرآوری مواد معدنی جدید به منظور استفاده در نقاشی روی سرامیک شده است. امروزه این رنگ‌ها در طیف‌های گسترده‌تر و از موادی مانند اکسیدهای کروم، ترکیبات تنگستن، مولیبدن، تیتانیوم و وانادیوم استخراج می‌شوند. این مواد پس از استخراج و فرآوری به رنگدانههای استاندارد صنعتی تبدیل می‌شوند که می‌تواند مورد استفاده هنرمندان قرار بگیرد. به این رنگدانه‌ها به صورت کلی استین (stain) گفته می‌شود. برای هررنگ با یک کد اختصاصی نامگذاری می‌شوند تا از خرید و انتخاب رنگ مورد نظر خود مطمئن باشید. یکی از ویژگی‌های مهم استین‌ها برای استفاده در نقاشی زیرلعابی این است که با ثابت نگه‌داشتن نسبت رنگ‌ها و سایر متغیرهای مربوط به لعاب و پخت سرامیک ، همواره رنگ ثابتی به سرامیک می‌بخشند. هنگام استفاده از استین‌ها برای نقاشی زیرلعابی به خاطر داشته باشید که هر آستین بازه دمایی مشخصی دارد. هنگام پخت سرامیک و لعاب‌کاری باید به آن توجه داشته باشید.
تثبیت‌کننده
یکی از افزودنی‌هایی که در نقاشی زیرلعابی به منظور پیشگیری از بروز ایرادهای مختلف در محصول نهایی به کار می‌رود پودر لعاب است. این لعاب به رنگ افزوده می‌شود و با لعاب نهایی روی سرامیک تفاوت دارد. افزودن پودر لعاب به رنگ نقاشی زیرلعابی باعث افزایش غلطت و چسبندگی بیشتر میان اجزای رنگ می‌شود. و به تثبیت بیشتر رنگ روی بدنه سرامیک پس از پخت کمک می‌کند.
معلق‌ساز و روان‌کننده
علاوه بر رنگدانههای آستین، به منظور افزایش کیفیت فرآیند نقاشی زیرلعابی و محصول نهایی می‌توان از افزودنی‌های ویژه‌ای نیز بهره گرفت. این افزودنی‌ها با کمک به معلق ماندن رنگ و جلوگیری از ته‌نشین شدن باعث سادگی کار با قلم‌مو روی سرامیک و یک‌دست شدن رنگ سرامیک می‌شوند. یکی از معروف‌ترین افزودنی‌ها به رنگ، چسب سی‌ام سی یا همان پودر کربوکسی متیل سلولز است. همچنین، به عنوان یک فرآورده طبیعی کتیرا هم می‌تواند گزینه مناسبی برای معلق‌سازی و روان‌سازی رنگ باشد.
3. لعاب نهایی
پس از اجرای نقاشی با استفاده از رنگ‌ها و تکنیک‌های مختلف به منظور افزایش استحکام سطح سرامیک، تثبیت رنگ‌ها و بخشیدن جلوه‌ای براق به سرامیک، باید آن را به صورت کامل با لعاب شفاف ساده بپوشانید. سپس مجدداً در کوره تا دمای معین حرارت دهید تا نتیجه نهایی حاصل شود.
سخن پایانی:
امروزه نقاشی زیرلعابی بسیار مورد توجه هنرمندان سرامیک ساز قرار گرفته است. خیلی از هنرمندان با کمک این تکنیک آثار خاص و متنوعی خلق می‌کنند که نشان‌دهنده ذوق و قریحه آنهاست. در استودیو زییین نیز بسیاری از این آثار برای دوست داران این هنر به نمایش در آمده است.
