هنر زیبای قلمکاری نخستین بار درزمان غزنویان در حدود قرن چهارم هجری پدیدار شد و درزمان صفویه رونق گرفت. قلمکاری در اصفهان که پایتخت ایران درزمان صفویه بود گسترش یافت و همچنان این شهر مرکز قلمکاری در ایران است.
قلمکاری در ابتدای ظهور این هنر روی پارچه با نقش زدن و کشیدن نقش‌های مختلف به دست هنرمندان ایرانی با استفاده از رنگ‌های طبیعی انجام می‌شد که به‌مرورزمان این هنر با قسمی از چاپ دستی (با مهرهای چوبی) تلفیق گردید و امروزه به‌جز معدود مواردی که این هنر را به روش دیرینهٔ آن انجام می‌دهند، عموم محصولات در بازار محصولات حاصل از استفاده از مهرها و رنگ‌های شیمیایی است که قیمت تمام شده آن ارزان‌تر از حالتی است که این هنر تماماً به شیوه کهن انجام شود.
پس از پایان صفویه و حملهٔ افغان‌ها، هنرمندان قلمکار به زادگاه خود که عمدتاً شهر خورزوق اصفهان بود رفتند. خورزوق به دلیل داشتن آفتاب و زمین‌های وسیع که برای پهن کردن پارچه‌های قلم‌زده استفاده می‌شود همچنان مرکز تولید پارچه‌های قلمکاری است. ازآنجایی‌که خورزوق با داشتن بیش از صد کارگاه قلمکاری بالای هفتاد درصد نیاز کشور به محصولات قلمکاری را تأمین می‌کند، این شهر از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور به سازمان جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان شهر قلمکاری جهان پیشنهاد داده شد.
اگرچه در کشور هند نیز قلمکاری روی پارچه انجام می‌شود اما جالب است بدانید که این هنر اصالتاً ایرانی بوده و معادل قلمکاری در انگلیسی واژهٔ Kalamkari است که درواقع برگردان این لغت تنها با حروف زبان انگلیسی است. این خود گواه ایرانی بودن این هنر دیرینه است.
جنس پارچه در هنر قلمکاری
پارچه‌هایی که در هنر قلمکاری مورداستفاده قرار می‌گیرند پارچه‌هایی هستند که بتوان رنگ‌ها را روی آن‌ها سوار کرد و پذیرش مناسب نسبت به رنگ به‌کاررفته داشته باشند. پذیرش پنبه برای رنگ در مقایسه با پشم بسیار بیشتر بود و به همین دلیل پارچه‌هایی از جنس ابریشم و پنبهٔ کتان معمولاً برای قلمکاری مورداستفاده قرار می‌گیرند.
از کرباس، متقال، چلوار، ململ حاجی علی‌اکبری و کتان بافت خارجی می‌توان به‌عنوان دیگر انواع پارچه‌ها که برای پایهٔ هنر قلمکاری استفاده می‌شوند نام برد. در گذشته از قلمکاری‌های اکلیلی نقره‌ای همراه با زر در لباس درباریان استفاده می‌کردند. ازآنجایی‌که تهیه این نوع پارچه سخت و هزینه‌بر بوده میزان این آثار کم و عموماً مختص ثروتمندان بود. قلمکارها شامل سه نوع اکلیلی نقره‌ای و زر، قلمکار خمره‌ای و قلمکار جیگرنات می‌شود.
انواع نقوش و مهرها در هنر قلمکاری
وجه تشابه نقش‌های مورداستفاده در قلمکاری روی پارچه با نقوش مختلف کهن ایرانی که روی کاشی‌ها، نقش‌های روی چوب و قالی‌ها قرارگرفته است تأمل‌برانگیز است.
علاوه بر نقش گل‌وبوته اسلیمی مرسوم می‌توان نقش‌هایی با مضمون منظره‌های تاریخی، جانوران، مینیاتور، کتیبه، روایت‌های زورخانه، رامشگران و نوازندگان و یا کتیبه‌هایی مزین به اشعار فارسی خصوصاً اشعار محتشم کاشانی و یا شاهنامهٔ فردوسی را در میان نقوش قلمکاری یافت.
امروز قلمکاری روی پارچه عموماً به‌صورت قالب‌های چوبی (چیت سازی) که نقش‌های مختلف را به روی خود دارند صورت می‌پذیرد. این قالب‌های چوبین با استفاده از چوب گلابی و زالزالک که استحکام بیشتری نسبت به دیگر چوب‌ها دارند ساخته می‌شوند. این قالب‌های چوبی را پس از ساخت چرب می‌کنند تا از ترک خوردن چوب و از بین رفتن قالب جلوگیری کنند.
رنگ‌های مورداستفاده در طرح‌های قلمکاری
از مهم‌ترین مراحل هنر قلمکاری انتخاب رنگ است که این رنگ‌ها در گذشته رنگ‌های طبیعی‌ای چون رنگ‌های گیاهی بودند. امروزه به دلیل دشوار بودن مراحل تهیه این رنگ‌ها عموماً از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود. در گذشته برای قلمکاری از پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد و قهوه‌ای بیشتر استفاده می‌شد.
اما امروزه رنگ‌های مدرن‌تر و جدی‌تر به این هنر وارد شده‌اند و باعث تنوع بیشتر محصولات قلمکاری هستند. این رنگ‌ها رنگ‌های اصلی بوده و رنگ‌های فرعی با استفاده از مخلوط کردن مقادیر مختلف رنگ‌های اصلی به دست می‌آیند. هرکدام از این رنگ‌های فرعی با فرمول خاصی که برای هنرمندان قلمکار آشناست به دست می‌آیند. همچنین چاپ هر رنگ روش مخصوص به خود را دارد.
ابتدا رنگ‌های تیره و سپس رنگ‌هایی چون قرمز، آبی، عنابی و یا زرد روی پارچه کار می‌شود. همچنین پارچه‌ها را به مدت پنج روز در آب رودخانه قرار می‌دهند تا مواد زائد و آهار آن‌ها گرفته شود. استادان قلمکار با استفاده از مواد گیاهی ساده همچون پوست انار، کنجد، زاج سفید، شیرهٔ انگور برای تهیهٔ رنگ‌های دلخواه استفاده می‌کنند.
پس‌زمینهٔ کرم رنگ یا نخودی سفره‌های قلمکاری با استفاده از پوست انار به دست می‌آید. از کتیرا در تمامی رنگ‌ها به مقداری مشخص استفاده می‌شود. زیرا این ماده باعث جلوگیری از پخش شدن رنگ بر روی پارچه می‌شود. کتیرا را حدود 10 الی 12 ساعت در آب خیسانده و سپس به رنگ اضافه می‌کنند. پارچه‌ها را یکی‌یکی بیرون می‌آورند و دوباره به داخل می‌برند به صورتی که پارچه‌ها چروک نشوند. به این عمل ورکش کردن پارچه گفته می‌شود که معمولاً بین یک الی دو ساعت زمان می‌برد.
برای پارچه قلمکاری که دارای چهار رنگ متفاوت است، چهار قالب چوبین به‌صورت جداگانه تهیه و مورداستفاده قرار می‌گیرند.
کاربردهای هنر قلمکاری در دکوراسیون
پارچه‌های قلمکاری علاوه بر لباس و پوشاک که به شکل روسری، شال‌گردن و یا دستمال و… استفاده می‌شوند در دکوراسیون به‌عنوان رومیزی، روتختی و حتی تزئین دیوار خانه و یا پرده به کار برده می‌شوند. پارچه‌های قلمکاری شده در پوشش و شال‌های زنان هندی کاربرد وسیعی دارد. پارچه‌های قلمکاری شده همچنین در دیوارهای هتل‌ها، مراکز بوم‌گردی و یا حتی زیباسازی سقف در ایران و سایر نقاط جهان به کار برده می‌شوند.
با گذشت زمان تمایل ایرانی‌ها برای استفاده از پارچه‌ها و طرح‌های سنتی در منازل به صورت چشم‌گیری افزایش یافته است. می‌توان در انتخاب موارد مختلفی چون پرده، مبلمان و یا روتختی نقش‌های یکسانی انتخاب کرد تا مکان‌های مختلف خانه به این وسیله با هم هماهنگ شوند. این کار علاوه بر زیبایی بخشیدن به خانه باعث زنده نگه‌داشتن میراث فرهنگی و هنری کشورمان می‌شود. رنگ‌های زیبا و طرح‌های آشنای به‌کاررفته در پارچه‌های قلمکاری باعث القای حس آرامش و رنگ بخشیدن به محیط می‌شود.
