قلمکار هنر فراموش شده
قلمکار یکی از هنرهای سنتی اصیل ایران با قدمت چندصدساله است. امروزه در تولیـد ایــن پارچه انتقال رنگ به وسیله مهر قلمکار روی پارچه انجام می‌شود، اما در گذشته این کار با قلم‌مو و رنگ‌های گیاهی انجام می‌گرفت و دلیل نام‌گذاری آن به این صورت نیز بـه خاطر نقاشی کردن آن با قلم‌مو بوده است. در این مقاله از مگزییین با ما همراه باشید تا قدری بیشتر درباره این هنر رو به فراموشی بدانیم.
قلم کار هنری است که در سال‌های اخیر به‌شدت متحول شده و میل به سریع انجام دادن کارها، مسیر توسعه آن را منحرف کرده است. امروزه تولیدکنندگان پارچه قلمکار به‌جای نقاشی سنتی از فن چاپ دستی بهره می‌گیرند و صرفاً استفاده از رنگ‌های سنتی باعث شده که آن را ادامه قلمکار گذشته بدانیم.
پس از طی چند سده که از عمر این هنر می‌گذرد آنچه امروز بــه نــام قلمکار می‌شناسیم پارچه‌هایی هستند که با قالب‌های چوبی در چهار رنگ، بر پارچه نقش اندازی شده‌اند. مهم‌ترین کاربرد نوین پارچه‌های قلمکار، پرده، سفره، رومیزی و سایر وسایل کاربردی چون کیف، لباس و… هستند.
مهم‌ترین تفاوت قلمکار سنتی با نوع جدیدتر آن این است که در نقاشی قلمکار، یا همان حالت سنتی این امکان وجود دارد که نقاش آزادانه قلم‌مو را بـر پارچه حرکت دهد و رنگ‌ها را به‌دلخواه در هر قسمت که لازم باشد استفاده کند، اما در شیوه جدید چاپ قلمکار به سبب استفاده از قالب، رنگ‌ها بر اساس طرح از پیش تعریف شده، روی پارچه منتقل می‌شوند و هنرمند نمی‌تواند آزادانه طراحی کند. نکته دیگر آن‌که با قالب‌های چوبی امروزی انتقال رنگ در سطح وسیع امکان‌پذیر نیست در حالی که در نقاشی با قلم‌مو سطوح وسیعی را می‌توان رنگ کرد.
سیر تحول هنر قلم کار ایرانی
سابقۀ چاپ قلم کار را عده‌ای به دورۀ غزنویان و برخی به دوره مغول و برخی دیگر به عهد صفوی نسبت می‌دهند؛ اما به نظر می‌رسد، در زمینۀ انتقال رنگ بر پارچه بتوان قدمت آن را همپای رنگرزی پارچه دانست که تاریخی چندهزارساله دارد. با این حال روش استفاده از رنگ، نقش، ابزار و پیاده‌سازی نقاشی روی پارچه می‌توان به دوره صفوی و قاجار نسبت داد.
تاریخچه خلق از پارچه قلمکار شیوه امروزی به دوره صفویه برمی‌گردد؛ زمانی که کار نقالی در قهوه‌خانه‌ها رایج شد. امروزه عده‌ای تاریخ نقالی را به ابتدای دوره صفوی یعنی زمان پادشاهی شاه اسماعیل اول یا فرزندش شاه‌تهماسب نسبت می‌دهند. درواقع نقالان داستان‌هایی از افسانه‌های حماسی و مذهبی مانند رواجی خوانی، حمله خوانی (حمله حیدری)، روضه‌خوانی، سخنوری و موضوعات موردپسند جامعه را بازگو می‌کردند و به تبع آن از نقاشان می‌خواستند که آن موضوعات را نقاشی کنند.
رواج روزافزون نقالی و استفاده از پرده‌های نقاشی قهوه‌خانه‌ها زمینه رشد نقاشی پارچه قلمکار را پدید آورد؛ اما روند تولید پارچه‌های قلمکار، پس از دوره زندیه و سپس قاجاریه به سبب تنوع سفارش‌ها به سمت‌وسوهای مختلفی کشیده شد.
قلمکارسازی در طی چند قرن اخیر، دوران پرفرازونشیبی را پشت سر نهاد، اما رونق دوبارۀ آن در شهر اصفهان و به همت استادکارانی چون شیخ حریری، مشهدی عبدالخالق (معروف به مشدی)، حاج محمدرضا و حاج محمدتقی اخوان چیت‌ساز، امینی‌ها و برادران بیرجندی، شیخ بهایی و پور صناعی صورت گرفت. در کنار این استادکاران ایرانی چند نفر از افراد صاحب‌ذوق خارجی به نام‌های «براسل» و «مارتین» به کمک استادان نام ایرانی شرکت‌های تولید قلمکار و صنایع هنری دیگر را تأسیس کردند که به رونق بیشتر این هنر کمک بسیاری کرد.
تا اواخر قاجار بیشتر پرده‌ها، سجاده‌ها، روپوش طاقچه‌ها، وسایل حمام اعم از لیف، قطیفه و بقچه و بسیاری دیگر وسایل را با دست نقاشی می‌کردند. لباس‌هایی را که ارخالق می‌گفتند بیشتر قلمی بود و رویش را ساده می‌پوشیدند. با ظهور ماشین عده کمی این کار را به روش سنتی ادامه دادند و بقیه جذب کار با قالب شدند و رواج این شغل رفته‌رفته از دست رفت.
موضوعات مورداستفاده در نقاشی قلم کار بسیار متنوع است و مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: داستان‌های اسطوره‌ای، حماسه‌های شاهنامه فردوسی، نقش پادشاهان، بزم شاهانه، تصویر حیوانات، زنان در حال انگورچینی، نقوش متأثر از نگارگری چون چوگان یا شکار و داستان‌های مذهبی مانند حماسه حسینی. در حقیقت نقاشان قلم کار بنا به سفارش موضوع کار را برمی‌گزینند.
مجموعه زییین به‌عنوان یکی از فعال‌ترین تولیدکنندگان صنایع‌دستی اصیل و فاخر، در سال‌های اخیر با دغدغه حمایت از هنرمندان و حراست از میراث فرهنگی ایرانی، بسیاری از آثار کالکشن‌های مختلف خود را با تکنیک قلمکار به دست ماهرترین استادکاران اصفهانی خلق کرده است. برای بازدید از این مجموعه می‌توانید به گالری‌های مختلف این فروشگاه یا وب‌سایت زییین سر بزنید.
