تبریز شهر جهانی فرش
تبریز در سال 1398 به‌عنوان شهر جهانی فرش در شورای بین‌المللی صنایع‌دستی به ثبت رسید.
این شهر از گذشته‌های بسیار دور از شناخته‌شده‌ترین مرکز فرش‌بافی در ایران بوده است. همین امر سبب شد به‌عنوان شهر جهانی این صنایع‌دستی دیرینه شناخته شود.
در این مطلب از مگزییین به معرفی تاریخچه فرش تبریز خواهیم پرداخت. همچنین ویژگی‌ها و طرح‌های مهم فرش تبریز و همچنین چالش‌های این شهر برای حفظ این نام شهر جهانی فرش خواهیم پرداخت
تاریخچه فرش در شهر جهانی تبریز
عمر فرش و فرش‌بافی در تبریز به سال‌ها پیش از پایتخت شدن این شهر بازمی‌گردد.
اما از زمانی که این شهر پایتخت شاه اسماعیل صفوی شد، فرش هم مثل بسیاری هنرهای دیگر که در دوران حکمرانی صفویان شکوفا شدند، راه تازه‌ای در تاریخ برای خود باز کرد.
فرش تبریز در دوره صفویان از کارگاه‌های روستایی، به شهر و دربار راه پیدا کرد تا جهان را با هنر-صنعتی آشنا کند که به‌زعم بسیاری، قدمت آن در ایران به دوران باستان بازمی‌گردد.
تبریز در طول قرن‌ها از شناخته‌شده‌ترین مراکز تولید فرش در ایران بوده است. شهرت آن تا جایی بود که در سال 1394 به‌عنوان شهر جهانی فرش دستباف از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی معرفی شد.
پیش از آن‌هم در سال 1388 هنر قالیبافی در این شهر در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده بود.
عمواوغلی، هنرمند شهیر فرش‌باف تبریز
تبریز علاوه بر کارگاه‌های قالیبافی فعال و هنرمندانی که در این کارگاه‌ها هنرهایی بی‌بدیل خلق می‌کردند، در ادوار مختلف تاریخ مرکز دادوستد و تجارت فرش دستباف هم بوده است.
محصولات تولیدی در قالیباف خانه‌های این شهر به‌واسطه مواد اولیه مرغوب و ذوق و هنری که طراحان این شهر داشتند، زبانزد خاص و عام بود و هست.
اما هنرمندان این شهر تنها در محدوده تبریز فعالیت نکردند و شهیرترین آن‌ها عمواوغلی راهی مشهد شد. عمو اوغلی هنر خود را در این شهر عرضه و شهرت بی‌مثالی کسب کرد.
محمد کهنمویی تاجر و تولیدکننده صاحب‌نام تبریزی و از اهالی اسکو در آذربایجان بود. او بعد از مهاجرت به مشهد لقب عمواوغلی را برای خود برگزید. نامی که سال‌ها بعد توسط خانواده او شهرت بیشتر پیدا کرد.
حالا هنرنمایی‌های خانواده عمواوغلی زینت‌بخش کاخ‌های سعدآباد، نیاوران و مرمر و بنای مجلس شورای ملی است.
از مشخصه‌های فرش عمواوغلی بافت ریز، گره‌های فشرده، رنگ بسیار مرغوب و شفاف و بادوام و همچنین نقوش بسیار ظریف و البته وزن پایین است.
بسیاری معتقدند عمواوغلی هویت فرش ایران را احیا کرده است.
ویژگی‌های فرش تبریز
مهم‌ترین ویژگی فرش تبریز گرهی است که با نام «گره ترکی» شهرت دارد. این نوع از گره در بافت فرش شهرهای دیگر ایران هم با همین نام مورداستفاده قرار می‌گیرد. گره تأثیر بسیاری در ظرافت فرش دارد.
گره ترکی علاوه بر تبریز و آذربایجان در فرش‌های کرمان، قم و اصفهان هم دیده می‌شود. در گره ترکی هر دو سر پرز از لای تار عبور داده می‌شود.
گره ترکی باعث می‌شود تراکم فرش بالا رفته و درعین‌حال ظرافت خود را حفظ کند. فرش‌هایی که بافنده آن‌ها را با گره ترکی بافته باشد عمر بالایی دارند و به‌سادگی نخ‌نما نمی‌شوند.
قالیبافان روستایی و عشایری در آذربایجان اما اغلب فرش‌هایی با پود ضخیم و با «گره فارسی» می‌بافند. این فرش‌ها عموماً ضخامت بیشتری دارد و در اصطلاح عامیانه به «فرش خرسک» معروف هستند.
فرشی ضخیم که دوام بالا و ظرافت پایینی دارد. ضخامت پشم به‌کاررفته در این فرش باعث می‌شود بافنده نتواند نقوش بسیار ظریف را روی آن پیاده کند. از مهم‌ترین معایب این فرش وزن بالای آن است.
الیاف فرش تبریز
دار قالیبافی در تبریز عمودی است و ابعاد آن اغلب 2 در 3 یا 3 در 4 متر است. پشم مورداستفاده در بافت فرش‌های تبریز یکی دیگر از خصوصیات محصولاتی است که در کارگاه‌های قالیبافی این شهر تولید می‌شود.
طبیعت کوهستانی و کیفیت پشم دام‌هایی که در این منطقه پرورش پیدا می‌کنند و به‌عنوان مواد اولیه فرش مورداستفاده قرار می‌گیرند، در کیفیت بالای فرش‌های دستباف تبریز بی‌تأثیر نیستند.
البته در سال‌های اخیر فرش‌بافان تبریزی به بافت فرش‌های ابریشمی رو آورده‌اند و در این حوزه هم نام‌آور شده‌اند.
طرح‌ها در فرش تبریز
بافندگان شهر جهانی فرش اغلب از طرح‌های لچک و ترنج، درختی، گلدانی و بته‌جقه‌ای استفاده می‌کنند.
یکی از محبوب‌ترین نقوشی که در سال‌های اخیر در طراحی داخلی به سبک مدرن مورداستفاده است، طرح «هریس» است که ترکیبی از نقوش هندسی در قالب طرح لچک و ترنج است.
از گذشته‌های دور یکی از مهم‌ترین خصوصیات فرش تبریز، رنگ‌های درخشان و ماندگار آن بوده است. رنگ‌هایی که در فرایند رنگرزی توسط اساتیدی که بعضی فرمول‌های خاصی برای رنگرزی داشتند به دست می‌آمد. این فرمول‌ها به‌مثابه رازی خانوادگی تنها در میان افراد یک خانواده (همچون علی‌خان عمواوغلی) سینه‌به‌سینه نقل می‌شد.
رنگرزی اغلب در محلی به نام «صباغ خانه» انجام می‌شود. پشم‌های ریسیده و آماده به صباغ خانه آمده و در دیگ‌های بزرگ مسی و با رنگ‌های طبیعی رنگ می‌شوند و آماده تبدیل‌شدن به هنری بی‌نظیر به نام فرش. در تبریز هنوز هم صباغ خانه‌های تاریخی با قدمت بیش از دو قرن به چشم می‌خورند.
چالش‌های شهر جهانی فرش تبریز
طبق آمارهای رسمی در حال حاضر در سطح استان آذربایجان شرقی حدود هزار کارگاه فرش دستباف فعال است. در این کارگاه‌ها حدود 200 هزار نفر مشغول به کار هستند و از این طریق امرارمعاش می‌کنند. اما از این تعداد صنعتگر تنها 20 درصد تحت پوشش بیمه قرار دارند و این یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعتگران فرش دستباف در تبریز است.
قالیبافی همواره یکی از شغل‌هایی است که آسیب‌های جسمی فراوانی برای هنرمند قالیباف به همراه دارد. در بسیاری از کارگاه‌ها افراد از کودکی مشغول به کار می‌شوند و همین ضریب آسیب جسمی را افزایش می‌دهد.
از سوی دیگر کاهش قدرت خرید مشتریان در داخل کشور و کاهش صادرات به‌واسطه تحریم‌ها و همچنین به میدان آمدن رقبایی مثل هند در بازار جهانی و عرضه محصولات باکیفیت و قیمت پایین، باعث شده هنر اصیل فرش به حاشیه رود و یا تولیدکنندگان دست به تولید کارهای بازاری و عامه‌پسند بزنند.
فرش تبریز در مجموعه حیدریان
امروزه گروهی از نفیس‌ترین و منحصربه‌فردترین قالی‌های تبریز در مجموعه فرش حیدریان طراحی و بافته می‌شود. قالی‌های تبریز فرش حیدریان در دو کالکشن کلاسیک و مدرن بافته می‌شوند. قالی‌های کلاسیک تبریز در فرش حیدریان، صورت بازبافی شده شاهکارهای دوره صفوی هستند و قالی‌های مدرن همان شاهکارهای صفوی هستند که با صورتی نو بازطراحی و خلق‌شده‌اند.
