شورای جهانی صنایع‌دستی در سال 2017 کلپورگان که یکی از روستاهای ایران در استان سیستان و بلوچستان است را به‌عنوان روستای جهانی سفال به فهرست خود اضافه کرد. کلپورگان نخستین روستای جهانی ایران است که در فهرست جهانی این شورا به ثبت رسیده است.
کلپورگان به «موزه زنده سفال» شهرت دارد. سفالینه‌هایی با نشانه‌هایی که از اعماق تاریخ خبر می‌دهد. این آثار هنری بدون استفاده از تجهیزات مدرن به دست‌زنان بلوچ اهل روستای کلپورگان تهیه می‌شود.
شیوه ساخت سفال کلپورگان در این روستا قدمتی به اندازه هفت هزار سال دارد. نقوشی که بر تن این سفالینه‌ها ثبت می‌شوند همگی نشان از تاریخ و فرهنگ و زندگی مردمان این خطه دارند.
کلپورگان کجاست؟
کلپورگان روستایی در شهر مرزی سراوان، در استان سیستان و بلوچستان است. این روستا حدود 350 کیلومتر با مرکز استان (زاهدان) فاصله دارد. تا پیش از سال 1305 سراوان را با نام «شستون» می‌شناختند. سراوان جمعیتی بالغ بر 61 هزار و 14 نفر دارد. نزدیک به 700 نفر از این جمعیت ساکن روستای کلپورگان هستند. حدود 30 نفر از این افراد زنانی هستند که در کارگاه‌های خانگی به حفظ هنر دیرینه روستای یعنی سفالگری مشغول‌اند.
«کلپوره» نام گیاهی دارویی است که در منطقه بلوچستان و به‌ویژه سراوان رشد می‌کند و نام این روستا برگرفته از نام این گیاه است.
تاریخچه سفال کلپورگان
سفالی که به دست‌زنان روستای کلپورگان تولید می‌شود، نوعی سفال قرمز منقوش است که بدون اعمال هیچ تغییری با روش‌های شش هزار سال پیش ساخته می‌شود.
در کلپورگان هنر سفالگری مختص زنان است چرا که مردان این منطقه اغلب مشغول کشاورزی هستند. کارگاه‌های خانگی سفال از دیرباز با هنرنمایی زنان برپا بوده است و همچنان بر همان سیاق به فعالیت خود ادامه می‌دهد. یافته‌ها و مطالعات باستان‌شناسان در شهر سوخته نشان می‌دهد آثاری از سفالینه‌های کلپورگان در این منطقه که از تمدنی غنی برخوردار بوده دیده شده است.
شاخصه‌های سفال کلپورگان
با نگاهی گذرا به محصولات سفالی که در این روستا تولید می‌شوند می‌توان به وجوه تمایز آن‌ها با سفال مناطق دیگر پی برد. شاخصه‌های بارز این محصول نسبت به محصولات سفالین مناطق دیگر شامل این موارد است:
- کلیه مراحل ساخت محصولات و ثبت نقوش روی سفال کلپورگان توسط زنان روستا انجام می‌شود. مردان گاهی در آماده کردن گِل موردنیاز و پختن سفال‌ها مشارکت دارند.
- شیوه ساخت سفال‌های کلپورگان قدمتی چند هزارساله دارد. قدمت آن به زمانی برمی‌گردد که هنوز چرخ سفالگری در اختیار صنعتگران سفال نبود. به همین دلیل تمام محصولات سفالی این روستا، با روش سنتی و با کمک دست ساخته می‌شود.
- ظاهر اساطیری و تاریخی این سفالینه‌ها ازاین‌جهت جذاب است که در ساخت آن‌ها هیچ لعابی به کار نمی‌رود.
- نقوش روی این محصولات هنری را زنان با الگوهایی چند هزارساله ثبت می‌کنند. نقوش هندسی و انتزاعی که گویی از دل تاریخ آمده‌اند.
- رنگ قهوه‌ای یا سیاهی که برای نقش زدن روی این سفالینه‌ها استفاده می‌شود طبیعی بوده و با حل کردن سنگی به نام «تیتوک» که در طبیعت منطقه (تپه آچار در کهوران) یافت می‌شود، در آب به دست می‌آید.
مراحل تولید سفال کلپورگان
سفالگران کلپورگان مواد اولیه موردنیاز خود را که «گل هاجک» است از کوهی به نام «شکوتک» در نزدیکی روستا تأمین می‌کنند. بعدازآنکه این گل با سنگی مدور کوبیده شد، آن را الک کرده و در حوضچه‌ای می‌ریزند. آب گل‌آلود در حوضچه را چند روز به حال خود می‌گذارند تا به شیوه سنتی تصفیه و یکدست شود.
پس‌ازآن آب موجود در حوضچه را تخلیه می‌کنند و گل ته‌نشین شده را برای شروع کار استفاده می‌کنند. گل ابتدا باید ورز داده شود تا برای ساخت سفال آماده شود. گلی که مهم‌ترین مشخصه آن انعطاف‌پذیری و قدرت چسبندگی بالاست. چه‌بسا همین دو خصوصیت است که در طول قرن‌ها کارگاه‌های کلپورگان را از استفاده چرخ سفالگری بی‌نیاز کرده است.
گل آماده‌شده به دست‌زنان و با کمک تکه‌ای چوب تبدیل به سفال پارچ، جام، گلدان، کاسه و بشقاب و … می‌شود. ظروف آماده‌شده بیش از ده روز در معرض آفتاب قرار می‌گیرند تا کاملاً خشک شوند. بعدازآن نوبت به نقش زدن می‌رسد. رنگی که از سنگ تیتوک به دست می‌آید قرن‌هاست که نقوش روی این سفالینه‌ها را رنگ می‌زند.
زنان کلپورگان در میان خود برای بعضی از نقش‌های پرتکرار اسمی انتخاب کرده‌اند «چت محیلوک» و «گل» ازجمله این نام‌هاست. اما آنچه ردپای آن بیشتر از هر چیز در این نقوش دیده می‌شود، طبیعت منطقه (نخل، گل، موج و…) و نقوش انتزاعی ساده‌ای است که زنان بلوچ با کمک تخیل خود و یک چوب‌کبریت یا چیزی شبیه به آن بر تن سفالینه‌ها می‌زنند تا آماده رفتن به کوره شود.
ابزارهای کار سفالگری زنان کلپورگان
یک سنگ بزرگ قرمز، سه سنگ کوچک، یک کاسه آب و یک تخته چوب کوچک! این‌ها تنها ابزاری است که زن بلوچ اهل کلپورگان برای خلق سفال به آن نیاز دارد.
روش‌های ساخت سفال کلپورگان
زنان کلپورگان که برای ساخت سفال شهرت جهانی پیدا کرده‌اند از دو تکنیک استفاده می‌کنند:
1. روش پینچ (pinch)
در این روش از یک سینی سفالین به نام «بونو» استفاده می‌شود. گل ورز داده بر پارچه‌ای که روی بونو انداخته شده، قرار می‌گیرد و با انگشتان هنرمند زنان بلوچ شکل می‌گیرد. آرام‌آرام گلی که در میان آن حفره کوچکی ایجاد شده، با چرخش‌هایی که روی بونو دارد با کمک تکه چوبی به نام «گل موش» شکل می‌گیرد. سپس جداره‌های آن صاف و یکدست شده و تبدیل به ظرفی برای کاربردهای روزانه می‌شود.
2. روش لوله‌ای یا فتیله‌ای (کویل)
در این روش هم گل روی پارچه‌ای که روی بونو پهن شده قرار می‌گیرد. ابتدا کف ظرف روی پارچه مسطح می‌شود و برای اینکه بدنه ظرف ساخته شود، گل را به صورت لوله در آورده و دور بخشی که به‌عنوان کف ظرف در نظر گرفته شده قرار می‌دهند. وقتی ظرف شکل و ارتفاع موردنظر را پیدا کرد، چند روز آن را در معرض نور آفتاب قرار می‌دهند تا خشک شود. پس‌ازآن یا سنگی به نام «سائنوک» سطح آن را صاف می‌کنند تا برای نقش زدن آماده شود.
چالش‌های روستای جهانی کلپورگان
کلپورگان نخستین روستای ایران است که در فهرست شورای جهانی صنایع‌دستی ثبت شده است. موزه‌ای زنده از هنری بکر و ماندگار با قدمتی چند هزارساله. اما با وجود معرفی جهانی این روستا، هنوز جایگاه مطلوب خود را پیدا نکرده است. تولیدات زنان این روستا در بسیاری از فروشگاه‌ها و نمایشگاه‌های کشور به چشم می‌خورد. فروشگاه زییین نیز برای حمایت از این صنایع‌دستی ایرانی تلاش می‌کند. اما حمایت از صنعتگران کلپورگان هنوز به مرحله مطلوب نرسیده است. هرچند زنان کلپورگان هنر اجدادی خود را حفظ کرده‌اند اما بی‌توجهی به معیشت و شرایط آن‌ها می‌تواند زمینه‌ساز فراموشی این هنر باشد.
