فرش دستباف آذربایجان، میراثی هزارساله
سرزمین آذربایجان در اصطلاح به «سر ایران» معروف است و این موضوع نه صرفاً به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش که در بالاترین نقطه شمالی این سرزمین قرار گرفته، بلکه به این دلیل است که این سرزمین در گذر پرآشوب کاروان‌های تاریخ با تعقل و پایمردی چون پدر و معلمی مهربان پاسدار و حافظ قومیت و فرهنگ ملی ایران بوده است. یکی از مهم‌ترین میراث این ناحیه فرش دستباف آذربایجان است که در این مقاله از مگزییین سعی داریم، در مورد آن صحبت کنیم.
خطه آذربایجان در ایران به دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی تقسیم می‌شود. قالیبافی در اکثر نقاط آذربایجان غربی، رونق و اهمیت آن‌چنانی ندارد، اما آذربایجان شرقی به‌ویژه در تبریز و هریس که سابقه تاریخی درزمینهٔ قالی دستباف ایرانی دارند، این هنر از شهرت جهانی برخوردار است.
فرش‌های دستباف آذربایجان، در انواع و اقسام مختلف از ضخیم گرفته تا ظریف بافته می‌شوند (از ۱۸ تا ۷۰ گره در رج). روش بافت در این استان به این صورت است که بافنده، رشته‌های پشمی پرز قالی را با استفاده از قلاب بر روی چله‌های بسیار کشیده گره میزند و با کوبیدن مداوم این گره‌ها با استفاده از شانه‌های کوچک و سبکی فشردگی و انسجام لازم برای شبکه تاروپود را ایجاد می‌کند.
پشم‌های مورداستفاده برای قالی‌های دستباف آذربایجان، در مراکز قالیبافی این استان از گوسفندان ماکو و مغان به دست می‌آید که نوع آن ضخیم و زبر است. مقداری از پشم موردنیاز نیز از گوسفندان رضائیه، خوی، سلماس و یا از منابع خارجی مانند استرالیا تأمین می‌شود. در این استان از کرک برای بافت فرش‌های ظریف و مرغوب استفاده می‌شود و رنگ‌های متداول کارگاه‌های رنگرزی عبارت‌اند از؛ قرمز، آبی، زرد، سبز، نارنجی سوخته، بژ و … .
قالی دستباف تبریز، شکوه فرش ایرانی
در قلب آذربایجان شهر تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی است که تاریخ آن به دوران مادها می‌رسد. بنا بر شواهد تاریخی موجود، چهره شهر تبریز حداقل در هزار سال گذشته بسیار روشن است. مورخان و مسافرانی چون مارکوپولو که قرن‌ها پیش‌ازاین شهر دیدن کرده‌اند، روایت‌های زیبایی درباره آبادانی و رونق این شهر نقل کرده‌اند. از دیرباز در تبریز کارگاه‌های قالیبافی متمرکز و متعددی وجود داشته که باعث شده برای مدت تقریباً یک قرن یکی از پیشرفته‌ترین مراکز هنری و تجاری دنیای قدیم به شمار برود. این شهر در طول تاریخ همواره هنرمندان و صنعتگران را از شهرهای مختلف به‌سوی خود فرامی‌خواند تا در کارگاه‌های بی‌مثال آن به خلق آثار شگفت‌انگیز هنری مشغول شوند. فعالیت در کارگاه‌های این شهر به نحوی بود که حتی در دوران خانمان‌سوز حمله مغولان به ایران و رکود طولانی پس‌ازآن، نشانه‌هایی از تولید فرش در مناطق شمال غربی و شمال شرقی ایران، به‌خصوص شهر تبریز وجود دارد. شکی نیست که فرش دستباف ایرانی قبل از رسیدن به دوران باشکوه و پررونق صفوی به مرحله‌ای از تکامل و پیشرفت رسیده بود تا آنجا که طراحان و نقاشان بزرگ ایران برای این فرش‌های این خطه نقشه طراحی می‌کردند.
اولین نقش‌مایه‌های اسلیمی و ختایی در نقشه فرش‌های دستباف ایرانی، در این شهر و دوران صفوی با الهام از مینیاتورها و تذهیب و مرقعات پدیدار شدند. فرش‌هایی که از آن دوران باقی‌مانده‌اند اوج تکامل ازنظر نقشه رنگ و تکنیک را به نمایش می‌گذارند. نقشه‌های این فرش‌ها در حدی از کمال‌اند که طرح و رنگ آن‌ها را می‌توان با آثار کمال‌الدین بهزاد، سلطان محمد تبریزی و دیگر نقاشان مشهور آن دوران مقایسه کرد.
پس از عصر صفوی رکودی در قالیبافی این شهر پدید آمد اما مجدداً در اواخر قاجاریه، این شهر به یکی از اولین مناطقی تبدیل شد که تجارت فرش به‌طور گسترده در آن رواج یافت و به بازار پررونقی برای کمپانی‌های اروپایی تبدیل شد. تبریز یکی از معدود شهرهایی است که چه در دوران تسلط کمپانی‌های خارجی بر بازار فرش و چه پس از کاهش نفوذ آن‌ها بر فرش، ویژگی‌های قالی خود را که کمترین آن حفظ مرغوبیت و جذابیت رنگ و بافت است، از دست نداد. هرچند در بحران‌ها و تنگناهای بعدی تبریز و شهرها و روستاهای اطراف آن از آسیب جنس و مواد نامرغوب و رنگ‌های ارزان‌قیمت و استفاده نقشه‌های نامناسب در امان نماندند، ولی خوشبختانه نام و شهرت نیکوی این شهر توانست خیلی زود مانع گسترش مخرب مواد نامرغوب بشود. تبریز امروز در کنار اصفهان یکی از دو شهری است که قالیبافی آن از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است.
طرح و نقشهای فرش دستباف تبریز، دنیای رنگارنگ و زیبایی را به مخاطب ارائه می‌کند. هنگامی‌که فرش‌های این شهر را با آثار قالیبافی در کرمان، اراک و خراسان یعنی مناطقی که روزگاری شکوه و رونقی در فرش داشتند، مقایسه می‌کنیم متوجه می‌شویم که خوشبختانه، تبریز شهری است که ویژگی‌های حرفه‌ای، طرح و اصالت فرش خود را کمتر به سلیقه مشتریان خارجی تغییر داده است.
یکی از مسائل دیگری که در طراحی امروز نقشه‌های فرش در تبریز وجود دارد آن است که به‌ظاهر طراحی و رنگ تا حدودی جنبه ذوق آزمایی شخصی پیداکرده است و بر اساس ذوق و استعداد و توانایی تعدادی هنرمند و یا تحت تأثیر شیوه آن‌ها خلق می‌شود. تکنیک منحصربه‌فرد بافندگی در تبریز این شهر را قادر ساخته است که میراث ارزشمندی را در اقتصاد ایران عرضه کند. با اطمینان می‌توان گفت اگر تبریز بتواند آسیب‌های ناشی از بحران تورم و کمبود مواد موردنیاز را از عرصه تولیدات خود دور سازد تا سالیان طولانی فرش تبریز غیرقابل‌رقابت خواهد شد و فرش‌های زیبا و نفیس آن کماکان در آن‌سوی مرزها به فتح بازارهای فرش خواهند پرداخت.
طرح فرش تبریز ویژگی‌های خاصی دارد ازجمله اینکه یک یا چندین ترنج مرکزی دارد که گاهی به چند قسمت تقسیم‌شده است. این ترنج‌ها در دو سوی پایین و بالای خود یا دارای سرترنج‌های زیبایی هستند. زمینه‌های ترنج‌ها معمولاً با انواع شاخه‌ها و ساقه‌های اسلیمی و گل‌های ختایی پرشده‌اند. گاهی ردیفی از شکارچیان پیاده یا سواره یا حیوانات وحشی و یا سایر حیوانات که در حال گرفت و گیر هستند در قالی‌های این منطقه دیده می‌شود. گاه حیوانات افسانه‌ای چون اژدها و سیمرغ را نیز در میان نقش‌مایه‌های قالی دستباف تبریز قابل‌مشاهده است.
رشد و رونق صنعت قالیبافی تبریز و صادرات آن، مرهون هنرمندان آذربایجانی و تولیدکنندگان فعال این خطه است. تا امروز زیباترین و مرغوب‌ترین فرش‌های موردتوجه خریداران داخلی و خارجی در این استان بافته شده و می‌شود. محصولات صنعت جدید فرش تبریز مشتری‌های زیادی در سراسر جهان دارد با وجود اینکه این صنعت در جنگ جهانی اول متحمل بحران شدیدی شد، اما در طول نیمه دوم قرن گذشته شاهد گسترش فراوانی بوده است.
کارگاه‌های معروف و تک‌بافان و تولیدکنندگان مشهوری که سالیان دراز در فرش‌بافی شهر تبریز و اطراف آن سرآمد بوده‌اند عبارت‌اند از صدقیانی، ایپکچی، محموداف، دیلمقانی، اردوبادی، تهرانچی، ممقانی، سلماسی، آنتیکچی، اهرابی، حاج حسین اعلاباف، عماد طباطبایی، نظام دوست، جوان، اعتمادی، حیدرزاده، برادران عالی نسب، فرش‌های طباطبایی تبریز نیز از فرش‌های معروف و قدیم آذربایجان است.
نقشه‌هایی که در فرش تبریز استفاده می‌شود اغلب طرح‌های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، حیوان‌دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گل فرنگ، بندی، خشتی یا قاب قابی، منظره بافی، قاب قرآنی و نقشهای هندسی هستند که از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین اندازه‌ها بافته می‌شود. حاشیه قالی‌های تبریز معمولاً قطور است و با رنگی متفاوت از زمینه بافته می‌شود. این حاشیه دارای نقشهای پیچیده‌ای از شاخه‌های گل‌دار و برگه‌ای نخل است و یا به شکل قاب‌هایی از اشعار و کلمات ستایش‌انگیز بوده و یا حتی اسلیمی‌هایی با شاخه‌های قطور جلوه گری می‌کنند. گاهی اوقات برای ظرافت بیشتر کار از تاروپود ابریشم استفاده می‌شود و تراکم گره‌ها تا یک‌میلیون گره در مترمربع می‌رسد.
فروشگاه صنایع‌دستی زییین با شناخت میراث فرش دستباف تبریز و جایگاه آن، سال‌هاست که در همکاری با مجموعه فرش حیدریان در این شهر به کار تولید قالی‌های دستباف تبریزی مشغول است. نقشه‌های فرش حیدریان در استودیو طراحی این مجموعه با الهام از شاهکارهای فرش‌بافی صفوی در تبریز بازطراحی می‌شوند و توسط هنرمندان خبره با بهترین مواد اولیه و رنگرزی طبیعی بافته می‌شوند. ناگفته نماند که به‌جز قالی‌هایی با نقشه اصیل و کلاسیک مجموعه حیدریان آثار مدرنی را در این خطه تولید می‌کند که ترکیب‌بندی و رنگ‌بندی آن‌ها همواره نظر مخاطبان این مجموعه را جلب کرده و به یکی از پرطرفدارترین آثار فرش حیدریان بدل کرده است. برای بازدید از فرش‌های دستباف تبریز مجموعه حیدریان، می‌توانید به گالری‌های مختلف این مجموعه یا وب‌سایت فرش حیدریان و فروشگاه زییین سر بزنید.
