دوخت‌های سنتی، هنر فاخر طراحی پارچه‌های ایرانی
سوزن‌دوزی سنتی و اصیل ایرانی هنر آراستن و رویه آرایی پارچه به‌وسیله انواع دوخت‌های تزیینی است. سوزن‌دوزی هنر نقش‌بندی با سوزن و انواع نخ‌های رنگارنگ روی انواع مختلف پارچه است. در این مقاله از مگزییین سعی داریم سوزن‌دوزی اصیل ایرانی را معرفی کنیم و ظرفیت‌های آن برای کمک به رشته‌هایی چون طراحی پارچه، طراحی مد و لباس و طراحی انواع محصول را به علاقه‌مندان معرفی کنیم. از صدها سال پیش تا امروز در ایران سوزن‌دوزی‌های متنوعی رایج بوده که بعضی از آن‌ها در اثر مرور زمان و بی‌توجهی به اشاعه و احیای این هنرها از بین رفته‌اند. در حال حاضر در ایران دست‌کم 119 رشته سوزن‌دوزی وجود دارند که شایسته است پیش از آنکه به زوال برسند و مانند بسیاری دیگر از میراث این سرزمین نابود شوند، از آن‌ها حمایت شود.
سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران یکی از روش‌های دیرینۀ تزیین جامه و منسوجات است که امروزه در میان صنایع هنری و سنتی کشور مرتبه و مقام بسیار والایی دارد. اهمیت این صنعت در آن است که در بسیاری مناطق هنری زنانه تلقی شده که در آن ذوق و خلاقیت زنان سوزن دوز به‌صورت طرح‌های سنتی متجلی می‌شود. در گذشته در اغلب موارد از نمونه‌های فاخر این هنر برای تزئین پوشاک و وسایل پارچه‌ای بزرگان و دولتمندان استفاده می‌شده است؛ و تکنیک‌های ساده‌تر آن معمولاً برای لبه‌های پوشاک، دور آستین، دور یقه و استفاده می‌شد. این کار علاوه بر زیباسازی پارچه، تأثیر زیادی بر استحکام و تقویت آن نیز داشت.
با توجه به گفته‌های صنعتگران و هنرمندان فعال در این حوزه به نظر می‌رسد در یکی دو دهه گذشته استفاده از منسوجات سنتی ایرانی رو به فراموشی بوده و تولید آن صرفاً جنبه خودمصرفی داشته که یکی از عوامل تأثیرگذار بر این موضوع، روند رو به افزایش واردات پوشاک و منسوجات خارجی و ارزان به ایران بوده است. به‌طورکلی شاید بتوان ریشه‌های این مسئله را در مسائل فرهنگی جامعه ایرانی و اطلاع‌رسانی نهادها و بنیادهای مربوطه جستجو کرد.
امروزه می‌دانیم پس از هجوم مغول به ایران، عناصر هنر چینی نیز به سوزن‌دوزی راه یافت و با توجه به نگارگری‌های موجود از دوره‌های مختلف تاریخی می‌دانیم از زمان این یورش به بعد، عناصر تزیینی بسیاری از فرهنگ‌های شرق آسیا وارد تزئینات کلاه، کفش، لباس و شال کمری و… ایرانی شده است. در دورۀ تیموری دربار حکمرانان تیموری با جمع‌آوری سوزن‌دوزان معروف و اسکان آن‌ها در سمرقند موجبات رواج هنرهای وابسته به پارچه آرایی فراهم شد.
بنا بر شواهد و آثار به‌جای مانده از دوره‌های قبل به نظر می‌رسد، سوزن‌دوزی‌های ایرانی کلاً به 6 دسته تقسیم می‌شوند:
دسته اول: سوزن‌دوزی‌هایی هستند که به خاطر پرکار بودنشان، زمینۀ اصلی پارچه آن‌ها مشخص نبوده و دوخت‌های الوان آن‌ها موجب پیدایش زمینۀ تازه‌ای پر از نقش و نگار شده است. هنرهایی مثل بخارا دوزی، نقش دوزی، قلاب‌دوزی، بعضی انواع پته‌دوزی یا سلسله دوزی، ممقان دوزی، بلوچ دوزی و کردی دوزی ازجمله این دسته از سوزن‌دوزی‌ها هستند.
دسته دوم: گروه دوم سوزن‌دوزی‌هایی هستند که قسمتی از پارچه را پر نموده و زمینه به رنگ اصلی خود باقی می‌ماند. ازجمله هنرهای این گروه می‌توان به هنرهایی مانند ابریشم‌دوزی، خامه‌دوزی، قیطان‌دوزی و مضاعف دوزی اشاره کرد.
دسته سوم: گروه سوم سوزن‌دوزی‌هایی هستند که به شکل خاص انجام می‌گیرند یعنی با جابجا کردن و بیرون آوردن تاروپود صورت می‌گیرند. برخی از انواع دوخت‌های سنتی چون سکمه‌دوزی اصفهان و شبکه دوزی از این گروه هستند.
دسته چهارم: سوزن‌دوزی‌های گروه چهارم، آن‌هایی هستند که از نخ و رشته‌های فلزی برای آراستن زمینۀ پارچه استفاده می‌شود و به‌این‌ترتیب پارچه‌ها جلوه و تلألوئی ویژه می‌گیرند. ازجمله رشته‌های وابسته به این گروه می‌توان به گلابتون دوزی، ده یك دوزی، نقده‌دوزی، سرمه‌دوزی، ملیله‌دوزی و گلاب دوزی اشاره کرد.
دسته پنجم: سوزن‌دوزی‌هایی که در آن‌ها از سوزن یا قلاب استفاده نشده باشد در گروه پنجم قرار می‌گیرند. در این هنرها گذراندن نخ‌های فلزی مثل نقره و طلا از میان تاروپود و شکل دادن به آن به‌وسیلۀ دست باعث پدیدار شدن اشکال موردنظر می‌شود. خوس دوزی و بعضی از نقره‌دوزی‌ها ازجمله هنرهای وابسته به این گروه‌اند.
دسته ششم: آخرین گروه سوزن‌دوزی‌هایی ایرانی هنرهایی هستند که در آن‌ها نخ و سوزن به‌تنهایی در نقش‌آفرینی و تزیین پارچه مؤثر نبوده و نیاز به مواد تزئینی دیگری مانند پولک، صدف و … است. ازجمله هنرهای وابسته به این گروه می‌توان به انواع پولک‌دوزی، سکه دوزی، یراق‌دوزی، مرواریددوزی، منجوق‌دوزی، سنگ دوزی، زغره دوزی، مرصع دوزی و پیله‌دوزی اشاره کرد.
ما در مجموعه زییین برای احیا این هنرهای زیبا و منحصربه‌فرد و توانمندسازی زنان ایرانی دغدغه ویژه‌ای داریم که به ما انگیزه‌ای برای شناخت هرچه بهتر این هنرها می‌دهد. با ما همراه باشید تا در پست‌های بعدی سایر انواع دوخت‌های سنتی ایرانی را با هم مرور و بررسی کنیم.
